W ostatnim czasie miały miejsce dwa zdarzenia, które powinny mieć doniosły wpływ na stosowanie prawa spadkowego w praktyce. Były to wprowadzenie pierwszego w Polsce rejestru testamentów oraz istotna nowelizacja kodeksu cywilnego, obejmująca prawo spadkowe.
I. Rejestr testamentów
Notarialny Rejestr Testamentów (w skrócie NORT) zaczął funkcjonować w dniu 5 października 2011 roku. Instytucja ta ma w założeniu umożliwić sprawdzenie, czy dana osoba sporządziła lub zdeponowała testament u notariusza. Rejestracji testamentu może dokonać ten, kto go sporządził (co istotne, taka możliwość dotyczy również cudzoziemca). Rejestr będzie obejmował nie tylko testamenty notarialne, ale również włąsnoręczne, w tym starsze, sporządzone przed jego powstaniem.
Uzyskanie danych z rejestru jest możliwe u dowolnego notariusza (bez względu na miejsce zamieszkania petenta czy spadkodawcy), ale dopiero po śmierci testatora - po okazaniu aktu zgonu osoby, która sporządziła testament. Informacje, które będą dostępne w rejestrze, obejmować będą jedynie miejsca i czas sporządzenia lub złożenia testamentu, albowiem formalnego otwarcia i odczytania testamentu może dokonać jedynie sąd. Rejestracja testamentu jest bezpłatna, jednakże uzyskanie informacji będzie kosztować (maksymalna taksa notarialna za wypis notarialny, mający moc dokumentu urzędowego, wynosi 244 złote, ale przewiduje się, że zazwyczaj opłaty będą wahać się w granicach 100-150 złotych).
Rejestracja testamentu nie jest obowiązkowa, a zatem testamenty niezarejestrowane także będą ważne. Co istotne, istnieje możliwość uzyskania danych o testamentach zarejestrowanych poza granicami naszego kraju, pod warunkiem jednak, że w kraju rejestracji działa system zgodny z NORT. Takimi państwami są państwa europejskie, zrzeszone w Europejskim Stowarzyszeniu Rejestrów Testamentów (ARERT).
II. Zmiany w kodeksie cywilnym
Druga istotna zmiana obowiązujących przepisów w zakresie prawa spadkowego jest związana z wejściem w życie w dniu 23 października 2011 roku w życie ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw ((Dz. U. Nr 85, poz. 458). Najistotniejszym postanowieniem tej nowelizacji jest wprowadzenie instytucji tzw. zapisu windykacyjnego. Zgodnie z nowymi przepisami (art. 98 ze zn.1 § 1 k.c.) w testamencie, ale tylko sporządzonym w formie aktu notarialnego, spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu (którym może być rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności) z chwilą otwarcia spadku. Do tej pory, jeżeli spadkodawca w testamencie przeznaczył określonej osobie określoną rzecz, to takie oświadczenie na wypadek śmierci traktowano jak zapis zwykły (zobowiązanie spadkobierców do określonego świadczenia majątkowego na rzecz danej osoby, którego należało dochodzić w drodze odrębnego postępowania sądowego), a w sytuacji, w której przedmioty majątkowe przeznaczone danej osobie wyczerpywały cały lub cały spadek to takie oświadczenie traktowano jak powołanie do spadku. Obecnie spadkodawca może przeznaczyć określony przedmiot majątkowy określonej osobie. Do przedmiotu zapisu windykacyjnego stosuje się odpowiednio przepisy o zabezpieczeniu spadku.
Warto pamiętać, że osoba, która nabyła własność rzeczy na podstawie zapisu windykacyjnego, może odpowiadać za zapłatę zachowku w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku nie może otrzymać zachowku od spadkobiercy.
Na mocy nowych przepisów z 3 lat do 5 przedłużeniu uległ termin przedawnienia roszczeń o zachowek oraz roszczeń spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych, liczony od chwili ogłoszenia testamentu lub od otwarcia spadku (art. 1007 § 1 k.c.).
W związku z powyższym, na podstawie art. 1034 ze zn.1 § 1 k.c., do chwili działu spadku wraz ze spadkobiercami solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe ponoszą także osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne. Rozliczenia między spadkobiercami i osobami, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, następować będą proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Spadkobiercom uwzględnia się ich udział w wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.
Zgodnie z art. 1039 § 1 k.c., jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może nałożyć obowiązek zaliczenia darowizny lub zapisu windykacyjnego na schedę spadkową także na spadkobiercę ustawowego, który nie jest zstępnym albo małżonkiem.
Ponadto, na podstawie nowych przepisów, w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd będzie stwierdzał także nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, wymieniając osobę, dla której spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, oraz przedmiot tego zapisu. Stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego może nastąpić również przez wydanie przez sąd postanowienia częściowego.
Nowelizacja dotyczy też ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn. W związku z nabyciem przedmiotu zapisu windykacyjnego powstanie obowiązek podatkowy w podatku od spadku na zasadach podobnych, jak przy dziedziczeniu testamentowym, ustawowym zapisie zwykłym czy zachowku.
Wprowadzenie przez ustawodawcę zapisu windykacyjnego należy ocenić pozytywnie, albowiem stanowi on kolejny krok w kierunku respektowania woli spadkodawcy – nie tylko poprzez deklaracje ustawodawcy, ale także w praktyce.